Bağımlılık, kişinin bir madde veya davranıştan dolayı ruhsal, sosyal veya fiziksel olarak sorunlar yaşasa da bundan vazgeçememesi ve bu maddeyi kullanmaya ya da davranışı tekrarlamaya devam etmesi olarak tanımlanmaktadır. Alkol, Madde, Teknoloji ve İnternet, Kumar ve Tütün Bağımlılığı vb. olmak üzere bağımlılık türlerinden bahsedilebilir.
Alkol bağımlılığı ya da alkolizm olarak ele alabileceğimiz bağımlılık kişinin kontrolsüzce alkol alması ve bunu durdurma yeteneğini kaybetmesi sonucu ortaya çıkmaktadır. Alkole ulaşılamadığında kişide ağız kuruluğu, odaklanma problemleri gibi yoksunluk belirtileri baş göstermeye başlar. Kişinin gün içerisinde sık sık alkol alması, aile içerisinde problemler, iş hayatında sıkıntılar görülmesi ve işlevsellikte bozulma bu bağımlılığın belirtilerindendir.
Madde Bağımlılığı, vücudun çeşitli mekanizmalarında sorunlara yol açacak maddelerin ya da ilaçların kötüye kullanımı sonucunda ortaya çıkar. Kişi zararlarını görse de bundan vazgeçemez ve zamanla kullanılan miktar yetmediği için arttırılır. Genel olarak esrar, eroin, kokain, bonzai, LSD ve metamfetamin bu maddelere örnektir. Bu bağımlılığın belirtileri iştah ve kilo kaybı, terleme artışı, kusma, uykusuzluk ve ilişkilerde bozulma olarak özetlenebilir.
Teknoloji ve İnternet bağımlılığı modern dünyayla birlikte hayatımıza giren teknoloji kullanımında kontrolün kaybedilmesi sonucu ortaya çıkmaktadır. Kişi hayatının büyük bölümünü internetle geçirmekte ve bunun sonucunda işlevselliği yitirmektedir. Meslek ve aile hayatında sorunlar yaşamaya başlar. Sosyalliğin dijitalleşmesi, dikkat eksikliği, uzuvlarda ağrı gibi fiziksel tepkiler de bu bağımlılığın belirtilerindendir.
Kumar Bağımlılığı, kişinin kazanç elde etmek için büyük miktarlarda maddi kayıplar yaşasa da kumar oynamaktan vazgeçememesi ve sürekli kumar oynama isteği duyması olarak tarif edilmektedir. Sık sık kumar oynama isteği duyma, engellendiğinde sinirlilik hali, kaybedilen zamanlarda daha fazla miktarda tekrar oynama kumar bağımlılığının belirtileridir.
Tütün Bağımlılığı, içerisinde nikotin maddesi bulunan maddelerin genel olarak solunum yoluyla alınmasıyla ve nikotin maddesi nedeniyle zamanla kullanılan miktarın yetersiz gelmesi ile ortaya çıkar. Zararları görülse de kullanım devamı, reddedilemeyen kullanım isteği, alınamadığında sinir hali ve baş ağrısı belirtileri görülmektedir.
Bağımlılıkla Mücadelede Aile ile İş Birliği
Aile içerisinde bağımlı bir bireyin olması elbette aile içi sıkıntılara yol açacaktır. Çünkü bağımlı birey, bağımlılığın etkisiyle bazı problemlere yol açar ve işlevsellik kaybı sorumluluklarını yerine getirmesine engel olur. Bu nedenle bağımlılık konusunda ailenin de eğitilmesi ve bağımlılığın neden oldukları hakkında bilgilendirilmesi bağımlı bireye yaklaşımın da şeklini belirler. Bağımlıya yaklaşımın doğru şekilde kurulması tedavide ailenin de işin içine girmesini kolaylaştırır. Çünkü bağımlı olduğu şey ile arasına kendisine yardımcı olmaya çalışan birinin girmesi ile bağımlılığı nedeniyle yapamadıklarından ötürü kendisine karşı çıkan birinin girmesi elbette fark edecektir. Ayrıca kişi bağımlılığın tanımında bahsedildiği gibi kontrolü kaybettiği vakitlerde ailenin desteğiyle karşı koyma konusunda daha kararlı bir mücadele verebilir. Aile, iş ve sosyal çevreye nazaran bizden daha zor kopacak bir grup olması nedeniyle de bu konuda bağımlı bireye destek olacak yegane sığınaktır. Bu nedenle de aile tedavi konusunda ne kadar işbirliğine açık olursa o derecede sağlıklı bir tedavi mümkündür. Bağımlı bireyin yoksunluğa karı koyamadığı zamanlarda ailenin tedaviye desteği de hayati olacaktır.
Madde Bağımlılığı ve Tedavi Yöntemleri
Madde bağımlılığı kişilerin hem fiziksel sağlığını hem de sosyal yaşamını kötü etkileyen önemli bir bağımlılıktır. Bu nedenle madde bağımlılığıyla mücadele edilmesi ve tedavi edilmesi gerekir. Madde bağımlılığıyla mücadele edilirken birçok tedavi yöntemi kullanılabilir. Tercih edilecek tedavi yöntemi bağımlılığın şiddetine ve kişinin özelliklerine göre belirlenir. Madde bağımlılığının tedavi yöntemlerinin bazıları şunlardır:
1. Psikoterapi: Kişinin zihinsel sağlığını iyileştirebilmek için etkili yollardan biri terapidir. Yaşanan travmaları ele almak, ilişki problemlerini çözmek ve bağımlılığa sebep olan şeyi ortaya çıkarmak için psikoterapinin kullanılması oldukça yaygındır. Kişiye fayda sağlayacak olan terapi yöntemi ruh sağlığı uzmanları tarafından belirlenir.
2. İlaç Tedavisi: Bağımlılıkla mücadelede kullanılan etkili yöntemlerden bir diğeri de ilaç tedavisidir. Özellikle sigara, alkol ve uyuşturucu bağımlılığının ilaçla tedavisi oldukça yaygındır. Bu ilaçlar sayesinde kişinin yoksunluk belirtileri azalır ve zamanla maddelere karşı olan bağımlılık hali son bulur.
3. Rehabilitasyon Merkezi: İleri düzey bağımlılıklarla mücadele etmede en etkili yöntemlerden biri, kişilerin rehabilitasyon merkezine yatırılmasıdır. Ülkemizde AMATEM’lerde (Alkol ve Uyuşturucu Madde Bağımlıları Tedavi ve Araştırma Merkezi) bağımlılıkla mücadelede yataklı tedavi ve ayakta tedavi uygulanmaktadır. Bu merkezlerde kişiler madde bağımlılığıyla başa çıkmayı öğrenirken aynı zamanda sosyal faaliyetlerde de bulunur.
Yani madde bağımlılığıyla mücadelede birçok tedavi yöntemi kullanılabilir. En doğru tedavi yönteminin belirlenmesi bağımlılık türüne ve kişinin ihtiyaçlarına bağlı olarak değişiklik gösterecektir. Önemli olan her koşulda bağımlı olan bireyin tedavisinin desteklenmesi ve bu süreçte tedavisine tam olarak katılmasını sağlamaktır.
İnternet ve Teknoloji Bağımlılığına Karşı Önlemler
İnternet ve teknoloji bağımlılığı günümüzün önemli sorunlarından biridir. Çocuk, genç, yaşlı ayırt etmeksizin her yaştan insanın internet ve teknoloji bağımlısı olabileceğini bilmeliyiz. Bu bağımlılık da madde bağımlılığı gibi hem fiziksel sağlığı olumsuz yönde etkileyebilir hem de sosyal ilişkilere zarar verir. Fakat kişi kendisi de isterse bu bağımlılıktan kurtulabilir.
Tedavide öncelikle kişilerin bilinçlendirilmesi önemlidir. Kişiler öncelikle teknolojik aletlerin (telefon, tablet, bilgisayar vb.) kullanımında sınırlı ve bilinçli davranmak gerektiği konusunda bilgilendirilmelidir. Bu aletlerin kullanımında ne kadar bilinçli olunursa bağımlılık riski de o kadar düşecektir.
Çocukluk ve ergenlik dönemindeki internet ve teknoloji bağımlılığının tedavisinde ailenin de rolü çok büyüktür. Anne-baba çocuklarıyla olan iletişimini güçlendirmeli, çocuklar için ekrandan uzak sosyal aktiviteler bulabilmeli ve teknoloji kullanımı hakkında çocuklarını bilgilendirmelidir.
Aynı şekilde bu dönemde meydana gelen bağımlılıkları engelleme konusunda okullara ve öğretmenlere de oldukça iş düşmektedir. Okullarda teknoloji bağımlılığıyla ilgili bilgilendirici eğitimler verilebilir, çocuklar başarılı olabilecekleri spor ve sanat dallarına yönlendirilebilir.
Ayrıca ileri yaşta meydana gelen bağımlılıklar için de işyerlerinde çalışanlara eğitimler verilebilir ve teknoloji bağımlılığı olan kişilerin tedavisi için destekte bulunulabilir.
Özetle internet ve teknoloji bağımlılığı günümüzde her yaştan insanın yaşayabileceği bir problemdir ve çözülmesi için kişinin istekli olması ve çevresinin desteğini alması gerekmektedir.
Bağımlılık Sonrası İyileşme ve Destek Gruplarının Rolü
Bağımlı kişi, iyileşmek üzere tedavi almaya başladığında bağımlı olduğu şeyden uzak kalmaya başlayacağı için bazı yoksunluk belirtileri göstermeye başlar. Bağımlılık türüne göre başı ağrıyabilir, mide bulantısı ve kusma yaşayabilir, hafıza ve hatırlama sorunları, sinir ve saldırganlık görülebilir. Zamanla bu yoksunluk belirtilerine alışan kişi maddeden uzaklaşma süresi arttıkça madde kullanmadığı için sıkkınlık yaşayabilir. Bu dönemlerde bağımlılarda nüks olayları görülüp madde kullanımına tekrar başlama görülebileceği için dikkatli olunması gerekmektedir. Maddenin vücuda verdiği etkiler madde alınmaması ile beraber ortadan kalkacak ve kişide psikolojik ya da fiziksel değişiklikler görülecektir. Devam eden süreçte kişi yeni bir hayata adım attığı için en göze çarpan değişiklik duygusal dünyasında olacaktır. Bu dönemde duygusal tepkilerinde sıkça farklılıklar görülebilir.
Bağımlılıkta kişinin en temel özelliği kontrolünü kaybetmesidir. Bu nedenle dışarıdan alacağı destek çok önemlidir. Kişi, kullanıma ya da tekrara dair dürtüleriyle baş etmekte zorlanacaktır. Başlangıçta bağımlılığa sorun çözmek üzere kapılmışsa bile bir süre sonra bağımlılık kişiye zarar vermeye başlamıştır. İçinden çıkamayacağı bir hal alan bu durumla ve zorluklarla mücadele için aile ve tedavi için yardımcı olacak destek gruplarına ihtiyacı olur. Bu konuda ilaç tedavilerinin yanı sıra psikoterapi yöntemlerinin de çokça faydası olmaktadır. Bağımlı birey, yaşadığı durumun anlamını kavramak için terapi almalıdır. Terapi sayesinde, yaşadığı sıkıntılarla başa çıkmak ve tedavinin ilerleyen kısımlarında nüks yaşamamak için yeni çözüm yolları öğrenecektir. Bağımlılığa karşı gelişen çarpık düşüncelerin değiştirilmesi gereklidir ve kişi bunu kendi başaramaz, bu konuda uzman desteği alması gereklidir. Tüm bunlarla beraber birey hem kendini daha iyi anlayacak, hem tüm zorluklara karşı yalnız olmadığını hissedecek, hem de dışlanmışlık hissini aşacaktır. Topluca düşünüldüğünde kişinin terapi alması, ilaç tedavisi görmesi ve ailesi tarafından desteklenmesi tedavinin etkililiği ve uygulanabilirliği açısından çok önemli bir konumda yer alacaktır.